Czasem niektóre gatunki mogą zamykać się we wcześniejszych lub późniejszych granicach czasu w poszczególnych okolicach, co wynikało bądź z ruchów migracyjnych spowodowanych zmianami klimatycznymi, bądź też z ograniczonego okresu egzystencji przed wygaśnięciem.

Ta spokojna egzystencja ciągnęła się przypuszczalnie przez dwieście, a może i więcej lat. W końcu ostatniego stulecia p.n.e. rzymski pochód na kontynent europejski przyciągnął do Kentu plemiona Belgów, a w połowie I wieku n.e. inna grupa belgijskich najeźdźców wylądowała na południowych brzegach, po sunęła się aż do Gloucestershire i, być może, ci właśnie najeźdźcy dokonali napadu na osadę Glastonbury w okresie 30-50 roku n.e.

Najlepsze źródło danych dotyczących poziomu cywilizacji, czyli stanu kulturowego ludzi wczesnej epoki żelaza, stanowią badania miejsc ich zamieszkania, a w szczególności osad na jeziorach. Wśród wielu rodzajów osiedli na jeziorach, budowanych przez ludzi wczesnej epoki żelaza, najbardziej typowe są osady palowe w Szwajcarii i Francji, osady na wyspach utworzonych sztucznie z mułu i drewnianych kloców, rozsiane od Belgii i Niemiec aż po Szkocję i Irlandię, oraz pośredni typ chat-lepianek z Glastonbury i Meare w Somerset.

Gdy pokrywa lodowa wreszcie ustąpiła z terenu Anglii, co miało miejsce przypuszczalnie około 25 000 lat temu, klimat w północno-zachodniej Europie musiał być bardzo podobny do panującego obecnie na Syberii, w Islandii, północnej Norwegii i Finlandii, oraz klimatu, który może zapanować za sto lat w Grenlandii, o ile trwać będzie w dalszym ciągu obecne tempo ocieplania się. Ten okres ostrego, lecz coraz łagodniejszego klimatu zaznaczył się wygaśnięciem mamuta i włochatego nosorożca, później zaś znikły z tego kraju również niedźwiedzie, renifery i Wilki, aczkolwiek wilki w Anglii, a renifery w Szkocji przetrwały aż do czasów rzymskich i saksońskich.

Na osiach rzędnych CI dla szympansa wyznaczono zero, gdyż uważano, iż użycie materiałów potrzebnych do budowy jego legowisk jest czynnością analogiczną do budowy ptasich gniazd, nie wynika bowiem ze świadomej, wymagającej inteligencji decyzji, lecz stanowi instynktowną reakcję na warunki środowiska lub dziedziczny nawyk. Przy osiach rzędnych C2 musimy zadecydować, czy w przypadku małp człekokształtnych „myślistwo”, czyli zdobywanie pożywienia, zakwalifikować jako „zajęcie”, czy też jako instynktowną reakcję na odczuwany głód. Łatwo wyobrazić sobie człowieka, podejmującego decyzję i świadbme przygotowania do wyprawy myśliwskiej, mającej na celu zdobycie żywności- Czy jednak małpa człekokształtna również świadomie rozważa celowość takiego przedsięwzięcia, czy też wyrusza na łowy wówczas, gdy nadarza się po temu okazja lub gdy głód dyktuje jej takie posunięcie? Nissen w swej książce A Field Study of the Chimpanzee (Terenowe badania nad szympansem) stwierdza, że szympansy rano zbierają owoce, w południe śpią, wieczorem budują na drzewach swe legowiska, a o zmierzchu idą spać- Autor nie czuje się powołany do rozstrzygania, czy zdobywanie żywności jest instynktownym nawykiem, czy też stanowi czynność planowaną i świadomą. Na podstawie jednak dokonanej w Afryce obserwacji dwóch szympansów, które weszły na drzewo, oglądały je, w widoczny sposób rozważały wspólnie sytuację, a następnie zdecydowały się przejść na inne, bardziej odpowiadające im drzewo – skłonny jest przypisywać tym zwierzętom pewną dozę rozmysłu i świadomości poczynań. Przydzielamy więc szympansowi jeden punkt za zajęcia myśliwskie, a żadnego za budowę legowisk, co może nie jest słuszne. Bardziej usprawiedliwione byłoby przypisywać mu dwa punkty zerowe, niż dwie jednostki. Końcowe wartości dla osi rzędnych C2 wyszczególnione są na tabeli IV.

Anglia była tworem ludu zajmującego się myślistwem i rybołówstwem, a żyjącego w czasach, gdy wśród drzew przeważała sosna. Okres ten znany jest jako „północny” i obejmuje lata 7000-5000 p.n.e., co zostało ustalone za pomocą połączonych metod datowania: me- tody badania warstw i metody analizy pyłkowej. Z kolei nastąpili ludzie „śmietnisk przedhistorycznych” wraz z kulturą Ertebólle, której charakterystyczną cechę stanowiły kopce odpadków muszli ostryg i innych jadalnych mięczaków. Kopce takie występują wzdłuż brzegów morza i jezior, a według ustaleń pochodzą z okresu od około 4000 p.n.e. do czasów tak stosunkowo niedawnych, jak 2500 lat p.n.e. Cały ten okres zwany jest atlantyckim – sosny ustąpiły w nim miejsca mieszanym lasom dębów, wiązów, lip i leszczyny (patrz rys. 50). Profesor Gordon Childe wykazuje, że pod koniec tego okresu zazębiły się dwie grupy ludzkie: nie zniknęły jeszcze ostatnie ludy „śmietnisk przedhistorycznych”, opierające swą egzystencję na zbieraniu żywności, a napłynęli już neolityczni rolnicy, którzy sami produkowali środki żywności.

Oczywiście, jeżeli prędkość rozpadu jest znana a ilość produktu końcowego (np. uranu i ołowiu) może być wymierzona i porównana z ilością substancji wyjściowej – uranu, wówczas można obliczyć długość czasu, w jakim przebiegał proces rozpadu. To właśnie stanowi podstawę metody pomiarów za pomocą izotopów promieniotwórczych, stosowanej przy obliczaniu wieku skał – oczywiście, jeżeli zawierają one pierwiastki promieniotwórcze. Na szczęście większość najstarszych skał jest mniej lub więcej promieniotwórcza i dlatego można ustalić ich wiek. Jednym z produktów pośrednich utworzonych przy rozpadzie uranu na ołów uranowy jest rad.

Właśnie tu w roku 1908 Hauser znalazł grób człowieka neandertalskiego. To typowe stanowisko obrazuje pełną historię stopniowego rozwoju krzemiennej kultury mustierskiej, w powiązaniu z współczesnymi jej zwierzętami. Całokształt serii pokładów obejmuje okres zlodowacenia Würm, od okresu międzylodowcowego Riss-Würm aż po wiek renifera, kiedy to pojawił się człowiek młodszego paleolitu, niosąc kulturę oryniacką. Czas w latach obejmuje w przybliżeniu okres od 125 000 do 50 000 lat temu. Pokłady pozostawiono w takim stanie, jak je odkryto, aby zwiedzający mogli zbadać ich przekrój i podziwiać obfitość różnych narzędzi, wciąż tkwiących w poszczególnych warstwach.

Gdy Ziemia stygła i kurczyła się, jej skorupa marszczyła się i pękała, tworząc góry i rozdzielając od siebie masywy lądu. Istnieje wiele dowodów, że ruchy górotwórcze odbywały się miarowo i rytmicznie, jak gdyby kierowane jakimś wewnętrznym ciśnieniem, które po gwałtownych wybuchach i wypiętrzaniu Ziemi stopniowo malało. Wulkany spełniały tu niejako rolę klapy bezpieczeństwa. Okresowe wznowienia tego procesu składały się na rytmiczne ruchy górotwórcze.

Pod koniec czwartego i ostatniego zlodowacenia Homo sapiens, w formie już zróżnicowanych typów rasowych, pojawił się w Europie. Szczątki jego znajdowano w zasadzie we wszystkich krajach Europy, łącznie z Anglią. Trudno jest je odróżnić od szczątków ludzi współczesnych, a właściwości rasowe odpo- wiadają wielu różnorodnym typom współczesnych Europejczyków.

Zagadnienie to obejmuje wyniki dwóch doświadczeń, podjętych w formie statystycznie opracowanej oceny kulturowego rozwoju człowieka, przyjętej na podstawie: 1) złożoności przedmiotu wytworzonego przez człowieka i 2) stopnia wiedzy potrzebnej do wyprodukowania danego przedmiotu. Zdajemy sobie w pełni sprawę, że przegląd oparty na takich dowodach materialnych może dostarczyć informacji dotyczących jedynie tego określonego, wąskiego aspektu kultury człowieka. Wstępne testy odnośnie przedmiotów, którym przypisywano pewne znaczenie artystyczne lub wartości natury estetycznej, wykazały, iż ustalenie gradacji liczbowej nie jest możliwe, gdyż wysokość ocen wydanych przez różne osoby wykazywała ogromne różnice, a zawodowi krytycy artystyczni wyrażali wręcz krańcowo odmienne opinie na temat tego samego dzieła sztuki. Różniły się nie tylko opinie poszczególnych krytyków, zresztą niezależnie od ich wykształcenia, lecz także opinie przedstawicieli różnych pokoleń. Okazuje się więc, że styl dzieła sztuki nie może być przedmiotem pomiarów ilościowych. Z tej przyczyny dociekania nasze zostały ograniczone do pewnych aspektów materialnych danego przedmiotu, któ- 19C re – sądząc z doświadczeń uzyskanych we wstępnych badaniach – można uzyskać w formie liczbowej. za pomocą testów przeprowadzanych wśród współczesnych mężczyzn i kobiet o przeciętnym wykształceniu. Rzeczywiście było zdumiewające, jak bardzo zgod ne wydawali oni opinie: dlatego też (a także z uwagi na osiągnięcie niezwykle ciekawych i niespodziewanych wyników) włączyliśmy tu dane zebrane z tych doświadczeń.

Nachylenie osi ziemskiej w stosunku do orbity wynosi obecnie nie 90°, lecz około 641/2°- Kąt zawarty między płaszczyzną równika Ziemi a orbitą zwany jest nachyleniem ekliptyki. Oś ziemska nachylona jest w chwili obecnej w taki sposób, że północna półkula przechyla się w kierunku Słońca, gdy Ziemia jest najdalej, czyli znajduje się w punkcie aphelium. Promienie słoneczne padają najsilniej na tę część powierzchni Ziemi, która zwrócona jest ku Słońcu . Tak więc północna półkula w chwili gdy znajduje się w perihelium nie korzysta w pełni, tak jak półkula południowa, z przybliżenia Ziemi do Słońca, czyli że odchylenia temperatury w okresie lata i zimy są na północnej półkuli stosunkowo niewielkie podczas gdy no południowej półkuli są one bardziej krańcowe. Wartość nachylenia ekliptyki określa pozycję termicznego równika w stosunku do równika geograficznego i wpływa na różnice temperatur w różnych szerokościach geograficznych. Nachylenie ekliptyki zmienia się w ciągu okresu około 40 000 lat.

Brąz używany był w Mezopotamii i Egipcie już wówczas, gdy Anglia trwała jeszcze w neolitycznym stadium cywilizacji (rys. 55), lecz około 2000-1800 lat p.n.e. przybyli morzem do Anglii najeźdźcy, zaopatrzeni w wykonane z brązu szable, sztylety, włócznie i miecze (rys. 39 i 51). Przynieśli też ze sobą dwa inne osiągnięcia kulturowe – sztukę przędzenia i tkania oraz znajomość podstaw metalurgii.

Pod wieloma względami najbardziej interesujące wydają się być najmniej starożytne czaszki z Jawy. Szczątki neolityczne (lub być może mezolityczne) z okolic Wadjak, w centrum Jawy, przedstawiają sobą wiele ciekawych problemów. Niemal całkowicie kompletna czaszka, której brak jedynie żuchwy, znana jest jako Wadjak I (rys. 25) i z uwagi na szerokie sklepienie, takie jak w czaszkach współczesnych, przypomina raczej ludzi z Cró-Magnon, niż bardziej starodawnych mieszkańców Jawy. Objętość jej wynosi 1550 cm3, czyli trochę więcej, niż większości innych czaszek z czasów polodowcowych. Niestety, czaszka wypełniona jest bardzo ciężkim materiałem brekcji wapiennej i jak dotąd nie jest możliwe usunięcie go bez niebezpieczeństwa rozbicia czaszki. Czaszka jest dolichocefaliczna, a kości są bardziej skamieniałe, niż można by tego oczekiwać po stosunkowo młodym znalezisku – o ile oczywiście nie ma błędu w jego datowaniu. Dubois skłonny byl sądzić, że czaszka pochodzi nie z holocenu, lecz z plejstocenu, zgodnie jednak z opinią najbardziej współczesnych uczonych szczątki z Wadjak datują się z okresu nie starszego niż neolit. Cechy morfologiczne sugerują pokrewieństwo bliższe współczesnym Papuasom niż obecnej ludności Jawy, a ogólnie biorąc, czaszką uznano za protoaustraloidalną, na podstawie badań cechy tak ważnej, jaką jest luk ząbodołowy.